Bu yazıda farklı disiplinlerin anlam bilime yaklaşımları tanıtılmaktadır.

ANLAM BİLİMİ’nin Çağdaş Üç Yöntemi

Prof. Dr. Rıza Filizok

Anlam bilimi en genel tanımıyla doğal dillerdeki kelimelerin anlamını inceleyen bir dil bilimi dalıdır. Çağdaş dil bilimine göre daha tam olarak şu tanım yapılabilir: Sözlük birimlerinin anlamını (sens) yahut sözlük birimlerin işaretlenenini (signifié) inceleyen bir dil bilimi dalıdır. Anlam biliminin amaçlarından bir diğeri bütün diller için geçerli olan ve dil bilimine has anlamla ilgili tümelleri, genel kanunları bulmaktır.

Eski çağlarda okullarda anlam üzerinde bazı küçük çalışmalar yapılıyordu. Bu alıştırmalarda kelimeler belli temler etrafında toplanarak sınıflandırılıyordu: “Okul, sınıf, ders, öğretmen, öğrenci, yazı tahtası, kitap, defter, kalem, tebeşir” gibi. İlk öğretim aşamasında bir "anlam ailesi" oluşturan kelime grupları üzerinde duruluyordu. Daha yüksek sınıflarda kelimelerin " köken bilgisi", "türevler"ı üzerinde durulur, aynı kökten türemiş kelime aileleri incelenirdi: Meselâ "Şekil, teşkil, teşekkül, müteşekkil..." gibi kelimelerin "şekl" kökünden geldiği öğretilirdi. Bunların bilinmesiyle kelimelerin daha doğru bir şekilde kullanılabileceğine inanılıyordu.

Anlam biliminin günümüzde çözümlemeci"analytique", yapısal "structurale", üretici "générative", eş zamanlı, art zamanlı vb. türleri vardır. Anlam bilimi, işaret edenle işaret edilenin ilişkilerini, anlam değişmelerini, eş anlamlılığı, çok anlamlılığı, sözlük yapısını inceler. Kelime, önerme ve cümle birimleri, anlam açısından farklı meseleler ortaya çıkadığından günümüzde kelime, önerme ve cümle anlam bilimleri kurulmuştur. Genel anlam bilimi (sémantique générale) sosyal hayatta kullanılan diğer işaretleri inceler.

Günümüzde anlam bilimde üç yöntem kullanılmaktadır. Bunlar, Mantık Anlam Bilimi Yöntemi, Yapısal Anlam Bilimi Yöntemi ve İdrâk Anlam Bilimi Yöntemi’dir. (Bkz.: Paul Gévaudan, Introduction à la Linguistique.) Aşağıda bu üç yöntemi en genel çizgileriyle tanıtacağız:

1) Mantık Anlam Bilimi (La sémantique logique) :

Mantık anlam bilimi, kelimelerin anlamını, kaplam ve içlem anlamları olarak ikiye ayırır. Bunun dışında uğraştığı iki önemli mesele vardır. Bunlardan birincisi kelimelerin mertebe sıralaması ilişkisi ve içerme ilişkisidir. İkincisi eş değerlilik ve karşıtlık ilişkisidir :

Kaplam (Şumûl, Extension) Bir kelime, bir kavram, -günlük hayatımızda fark etmesek bile- mantık ve anlam bilimi açılarından farklı biçimlerde kullanılır ve farklı anlamlara gelir. Ancak burada söylemeye çalıştığımız şey , kelimenin hakikî ve mecazi anlamları olduğu değildir. Hatta bir kelimenin birçok hakikî anlama sahip olabileceği meselesi de değildir. Burada üzerinde duracağımız mesele, hakikî anlamında kullanılan bir kelimenin dahi, daha baştan, iki tarz kullanımı olduğu gerçeğidir. Mantık ve anlam bilimine göre hakiki anlamda kullanılmış her kelimenin iki anlamı vardır. Bunlardan birincisi içlem halinde kullanıştan, diğeri kaplam halinde kullanıştan doğar. Bir kavram, bir nesne sınıfının bütün üyelerini dile getirmek için kullanılmışsa kavramın kaplamı kast edilmiştir. Ör : çiçek (gül, lâle, karanfil). Çiçek kelimesini, hakikî anlamında olmak üzere, bu nesne sınıfının bütün elemanlarını anlatmak için kullanabilirsiniz.

İçlem (tazammun, intension ) Çiçek kavramını, bu kavramın temel niteliklerini, özelliklerini belirtmek için de kullanabiliriz. Bu durumda çiçek kelimesi, çiçekler kümesinin bireylerinin ortak niteliklerini ifade edecektir : Çiçek kelimesi, « canlı, bitki, renkli, yapraklı, vb. » anlamına gelecektir. İçlem, bir kavram analizinde ortaya çıkan nitelikler topluluğudur.

Mantık Anlam Bilimi, iki meseleyle uğraşır :

a) Mertebe sıralaması (hiérarchique) ilişkisi ve İçerme (inclusion) ilişkisi. (alt anlamlı / hyponymes, üst anlamlı /hyperonymes, parça-bütün)

b) Eşdeğerlilik (équivalence) ve karşıtlık (opposition) ilişkisi. (eş anlamlı, karşıt anlamlı)

a) Mertebe Sıralaması İlişkisi (hiérarchique)

Üst anlamlılık (hyperonymie) : Bir içerme ilişkisini (inclusion) anlatır. Alt kategorilere ayrılan bir üst kategorinin anlamlılığı, bir üst anlamlılıktır. Meselâ, hayvan kelimesi, kedi, köpek, koyun, inek… kategorilerini içerir

Alt anlamlılık (hyponymie) : Anlamı, üst anlamlılığa sahip kelimelerden daha dar olan kelimelerin anlamlılığıdır. Alt anlamlılık (hyponymie) daima üst anlamlılığı (hyperonymie) , üst anlamlılık daima alt anlamlılığı gerekli kılar. Alt anlamlılık şu formülle gösterilebilir : x bir y dir à Alt analamlılık (hyponymie).

Üst anlamlı (hyperonyme) : Mertebe sıralamasında üst kategoride yer alan kelimeye denir. « Hayvan » kelimesi « kedi » kelimesine göre daha geneldir. Bundan dolayı kedi kelimesinin üst anlamlısı « hayvan » kelimesidir. Meselâ çiçek gülün üst anlamlısıdır (hyperonyme).

Alt anlamlı (hyponyme) : Mertebe sıralamasında alt kategoride yer alan kelimeye denir. « Kedi » kelimesi «hayvan » kelimesine göre daha altta olan bir türdür. Bundan dolayı kedi kelimesi hayvan kelimesinin alt anlamlısıdır denir. « Gül / çiçek / bitki » sıralanışını örnek alırsak : Gül, çiçeğin alt anlamlısıdır (hyponyme). Çiçek, bitkinin alt anlamlısıdır (hyponyme).

Bütün anlamlılık (holonymie) : Kelimenin bir bütünü ifade etmesine bütün anlamlılık denir. Ör. : Ev. (Çatı kelimesine göre).

Parça anlamlılık (méronymie) : Kelimenin bir bütünün parçasını ifade etmesine parça anlamlılık (méronymie) denir. Ör. : Çatı.(Ev kelimesine göre). Bunu şöyle bir formülle gösterebiliriz : x, y’ye sahiptir à Parça anlamlılık (méronymie).

Bütün anlamlı (holonyme) : Bir kelime bütünü ifade ediyorsa « bütün anlamlı » kelimedir. Ör. : Ev, çatının bütün anlamlısı (holonyme) dır.

Parça anlamlı (méronyme) : Bir kelime bütünün bir parçasını ifade ediyorsa parça anlamlı kelimedir. Bir alt anlamlının (hyponyme) « parça »sını ifade eden kelimelere parça anlamlı denir. Ör. : Çatı, ev kelimesinin parça anlımlısı ((méronyme) )dır.

b) Eş Değerlilik (équivalence) ve Karşıtlık (mukabil / opposition) İlişkisi

1) Eşanlamlı (synonymes) : Anlamları (signifié) aynı sesleri ( signifiant) farklı olan kelimelerdir. Ör. : okul / mektep.

2) Karşıt anlamlı (antonymes) : Anlamları, zıt olan kelimelerdir. Ör. : büyük / küçük. Üç tip karşıt anlamlı kelime vardır : a) Tamamlayıcı Karşıtanlamlılık (antonymie contradictoire ou complémentaire). Ör. : canlı /ölü, var / yok. b) Dereceli Karşıt anlamlılık (antonymie gradable ou contraire). Ör. : büyük/küçük. c) Ters çevirmeli karşıt anlamlılık (antonymie converse ou réciproque ) :Bunlar karşılıklı terim çiftleridir : Örn. : karı ~ koca yahut almak ~ satmak.

Alt anlamlılar kümesi (co-hyponymes) : Aynı üst anlamlıya sahip olan kelimelerin oluşturduğu guruba denir. Bunlar aynı hiyerarşik olarak seviyede bulunurlar. Bu kelimeler kendi aralarında yarı eş anlamlı olabilirler (Ör. : gülmek / tebessüm etmek), yahut karşıt anlamlı (antonymes) olabilirler (Ör. : almak / satmak). Gül ve karanfil, çiçek kelimesine göre bir alt anlamlılar kümesi oluşturur.

2) Yapısal Anlam Bilimi (La sémantique structurale)

Yapısal anlam bilimi ses bilimiyle (phonologie) aynı prensip üzerine kurulmuştur. Anlam bilimi birimlerinin analizine dayanır :

Anlam birimcik (sème) : Ayırt edici nitelik demektir. Aynı anlam alanına ait kelimeler, birbirlerinden ayırt edici anlam birimleriyle ayrılır : Koltuk kelimesini sandalye kelimesinden ayıran en küçük anlamlı birim « kolluklu » anlam birimciğidir.

Anlam birimcik demeti (sémème ): Anlam birimcikler topluluğudur : Anlam birimcik demeti à {anlam birimcik 1, anlam birimcik 2, … anlam birimcik n}

Üst anlam birimcik demeti (archisémème) : Birçok anlam birimcik demetinde ortak olan anlam birimcikleri kümesidir. Anlam birimcikleri demetlerinin kesişim kümesidir.

Üst sözlük birim (archilexème) : Üst anlam birimcik demeti sözlükte yer alan bir birimse üst sözlük birim adını alır.

3) İdrak Anlam Bilimi (La sémantique cognitive)

İdrak anlam bilimi insan zihninin çalışma tarzıyla ilgilenir. En tanınmış dalı Yetkin-örnek (prototype) anlam bilimidir. Bu bilim dalında kelimeler, insanın idrakine ve kavrama tarzına göre sınıflandırılır. Böylece, kelimeler, mantığın ön gördüğü kategorilere göre değil, insan zihninin kavrayışına ve dilde ortaya çıkan yapılara göre tasnif edilir. Bu görüşe göre, anlam yönünden birbirine yakın kelimeler insan zihninde yetkin bir örnek etrafında organize olur. Meselâ « kuş » söz konusu olunca, bir insan, yetkin olarak bildiği bir örneği merkeze alır. İçinde yaşadığı kültüre, devre, coğrafyaya göre meselâ « serçe »yi düşünür. Daha az bildiği kuşları aynı mantık düzeyinde « serçe »nin yanına yerleştirir. Böylece zihninde yatay bir yapı oluşturur. İnsan zihni ikinci olarak yine kendi kültürünün, coğrafyasının ve zamanının verilerine dayanarak kategoriler arası bir yapı oluşturur. Kavramları, temel düzey, üst düzey ve alt düzey olmak üzere sınıflandırarak kavrar :

Yetkin-örnek (prototypes) :

Bir yetkin-örnek, bir kategorinin en iyi örneğidir.

Ör . : « Kuş»lar kategorisinde : Serçe.

Yetkin-örnek teorisinde iki yön vardır :

a) Kategoriler-içi yapı (Yatay yön) :

Bir kelime kategorisinin merkezinde bir yetkin-örnek (serçe) bulunur ; onun yanında alt anlamlılar kümesinin elemanları bulunur (deve kuşu).

b) Kategoriler-arası yapı (düşey yön) :

Üst seviye :(niveau superordonné) : (hayvan-bitki)

Temel Seviye ( niveau de base) : (köpek-çiçek)

Alt seviye (niveau subordonné) : (tazı-gül)