Düşünme sanatı üzerine sohpetler:
Kedi ve Sokrat
Rıza Filizok
Kıyas (syllogisme), bir akıl yürütme yoludur: Doğru olarak kabul ettiğimiz iki önermeye dayanarak bir üçüncü önerme elde etmektir. Şu örneği hepimiz biliriz:
Bütün insanlar ölümlüdür.
Esasen Sokrat bir insandır.
O halde Sokrat ölümlüdür.
Bu kıyasta varılan sonuç doğrudur. Fakat, burada kullanılan ve hepimizin bildiğimizden emin olduğumuz bu akıl yürütme yolu, göründüğü kadar kolay ve tehlikesiz değildir. Kıyas, mükemmel bir akıl yürütme yoludur, ancak kuralları bilinmediği zaman kolayca yanlışlığa safsataya (mugalâta, sophisme) düşülebilir. Bu tip kıyaslar, akla uygun görünürler, fakat aslında doğru değildirler ve bizi tuhaflığa, abese, saçmalığa (absurde) götürürler:
Şu örneği inceleyelim:
Her nadir bulunan pahalıdır.
Ucuz bir at nadirdir.
O halde ucuz bir at pahalıdır.
Buradaki saçmalığı çarşı, pazar tecrübemiz olduğundan hemen kolayca kavrıyoruz. Ancak her zaman bu kadar şanslı değiliz:
Bütün kediler ölümlüdür.
Esasen Sokrat ölümlüdür.
O halde Sokrat kedidir.
Bu örnek için fikriniz nedir? Bu kıyas doğru mu yanlış mı? Hemen söyleyelim: Bu kıyas, bir şarta bağlı olarak, hem doğrudur, hem yanlıştır. Bu önermelerde, adı “Sokrat” olan bir kediden bahsetmiyorsanız, meşhur filozoftan bahsediyorsanız kıyasınız yanlıştır. Bu kıyasın yanlış olmasının sebebi birinci önermedir. Ölümlü olanlar sadece kediler değildir, insanlar da ölümlüdür. Diğer taraftan bu önermelerde adı Sokrat olan bir kediden bahsediyorsanız, en azından sonuç doğrudur.
Şimdilik şu kadarını söyleyelim: Kıyasın çok basit olan temel kurallarını bilmeden yaptığımız her kıyas, tuhaflığa ve abesliğe adaydır!
