T A N I M   NEDİR?

       

                                TANIM NEDİR?

                                                                           Rıza Filizok

 Tanım Tipleri:

           Birkaç çeşit tanım vardır. Tanım yaparken önce hangi tip tanım yapacağımızı bilmemiz  gerekir yahut yapılmış bir tanımı incelerken önce hangi tip tanımla karşı karşıya olduğumuzu tespit etmemiz gerekir.

            Klâsik mantıkçılara göre tanım ikiye ayrılır: 1) Özle ilgili tanım (had-définition), 2) İlinti ile ilgili tanım (resm-description). Daha doğru olan birinci tip tanımdır, ikinci tip ise niteliklerle ilgili bilgi verir. Tanım, tanımlanana göre de sınıflandırılır: 1) Gerçek (hakikî-réel) tanım, 2) Adsal (ismî-nominale) tanım.

           Batılı mantıkçılara göre gerçek tanım, nesnelerin tanımıdır. Bu  nesneden ada uzanan bir ilişkidir. Tanım tamamen tanımı yapılan nesneye bağlıdır. İlmî tanımlar buna örnek olarak gösterilebilir. Adsal tanım, bir adın açıklanmasından ibarettir, tanımlayana bağlıdır, dolayısıyla keyfîdir.

           İslâm mantıkçıları bu ayırımı, tanımı yapılanın varlık sahalarına göre yapmışlardır: Gerçek tanım, varlığı zihnin dışında var olan bir nesnenin tanımıdır. Adsal tanım ise, zihnin dışında varlığı olmayanın tanımıdır, yani niteliği olup da gerçekliği bulunmayan bir kavramın tanımıdır. Bu görüşe göre, Anka kuşunun yahut ilmî bir terimin tanımı adsal bir tanımdır.

             A) Ad Tanımı (Nominale) : Bu tip tanımların amacı, kelimeyi yahut adı aydınlatmaktır. Bu durumda adlanmış olan şey değil, o şeyin adı tanımlanmış olur. İki tip adsal tanım vardır:

                    1)             Etimolojik Ad Tanımı: Bu durumda kelimenin dil bilimsel kaynağı, etimolojisi anlatılır: Ör. “Biyoloji: Bu kelime “bio” ve logie” kelimelerinin birleştirilmesinden doğmuştur. “Bio” hayat ve “logie” bilgi manalarına gelir. Bundan dolayı, biyoloji kelimesi “hayat bilgisi” anlamına gelir.

                   2)             Eşanlamlı Ad Tanımı: Bu durumda, tanımlanan (definiendum) daha çok bilinen diğer bir eşanlamlı kelime ile tanımlanır: Ör.: Mektep: Okul’un eski adıdır.

           B) Kaplam Tanımı (Extensionnelle): Bir terimi kaplamında yer alan nesneleri anarak tanımlamaktır. Ör.: “Bilim: Fizik, kimya  ve biyoloji gibi araştırma alanlarıdır. Nehir: Nil, Amazon ve Kızılırmak nehirdir.” gibi.

          C) İçlem Tanımı (Intentionnelle):  Bir terimi, tanımlananın (definiendum) içlemini sayıp dökerek aydınlatmaktır. İçlem tanımı, cinsin ve tür ayrımının belirtilmesiyle yapılır. Örn. “İnsan, düşünen bir hayvandır.” .   burada “düşünen” tür ayrımı, “hayvan” cinstir.

          Ç) Bağlam Tanımı (Contextulle): Tanımlanana kullanıldığı dil konteksine göre anlam vermektir: Ör.: “Gidiver.” Sözündeki “-ver” tezlik bildirir ve “hemen” anlamına gelir.

          D) İşaret Tanımı (Démonstrative, déictique): İşaret tanımı, nesneyi işaret ederek tanımlamaktır: Ör: Bu adam. Ör.: Aradığın çocuk, arkanda duran çocuktur.

          E) Özel şart Tanımı (Stipulative): Bu tip bir tanım, tanımı yapanın amacına göre yapılmış bir tanımdır, böyle tanımlar, terimin herkes tarafından kabul edilmiş tanımından uzaklaşabilir. Ör.: “Sözlükler şişmanlığı, genelde kilo fazlalığı olarak tanımlar. Bu konuda daha net bir ölçüye sahip olmak  için şu özel şart tanımını yapabiliriz: Vücut ağırlığı indisi 27’nin üstünde olanlar şişmandır.”

                        Tanımlamanın kuralları:

         Her önerme tanım değildir, her tanım da doğru ve mantıklı değildir. Tam ve mantıklı bir tanım yapabilmek için bazı temel kurallara uymak gerekir.

       Tanım, konuşanın dinleyen tarafından daha iyi anlaşılabilmek için kullandığı bir kavram yahut kelimenin anlamını belirginleştirmesidir. İçlem halinde bir tanım yaparken şu kurallara dikkat edilmelidir:

      1.  Kural: Tanım, bir terimin yakın cinsi ve türsel ayrımıyla yapılmalıdır.

       2.   Kural: Tanım, terimin temel özellikleri ile yapılmalıdır. Geçici özelliklerle tanım yapılmaz.

       3.   Kural: Tanım, tanımlanan şeyin veya varlığın bütün teklerini (bütününü) içine almalı, dışarıda kalması gerekenleri de tanımın dışında bırakmalıdır. Eski mantıkçılarımız bu kuralı “Tarif, efrâdını câmi, ağyârını mâni olmalıdır” düsturuyla ifade ederdi.

       4.    Kural: Tanım, çok uzun yahut çok kısa olmamalıdır.

    5   Kural: Tanımlayan terim, tanımlanan terimle yer değiştirebilmelidir “convertibles- interchangeables”. Yani tanımın evrilmiş şekli  de doğrudur: “İnsan düşünen hayvandır:” tanımı “Düşünen hayvanlar, insandır.” Tarzında söylendiğinde de doğrudur.[1]

       6.    Kural: Son derece genel olan terimler, tanımlanamaz. Ör. Varlık

        7.   Kural: Tekil terimler tanımlanamaz. Bunlar ancak fizik ve moral bakımından tasvir edilirler.

        8.     Kural: Tanımlanan, tanımlanana dayanarak tanımlanamaz. “Gözlem, olayları gözlemek demektir.” tanımı  iyi bir tanım değildir.

        9.   Kural: Bir şeyi kendisinden daha açık olmayan başka bir şeyle tanımlamamalıdır. Ör. “Ziya, nurdur.”

      10.  Kural: Tanımda kısır döngü (devr-i bâtıl- cercle vicieux) bulunmamalıdır. Yani bir şey, bilinmesi kendisinin bilinmesine bağlı olan bir şeyle tanımlanmamalıdır. Bundan dolayı, eşanlamlı (synonymes), zıtanlamlı (antonymes) ve bağıntılı (corrélatif)[2] terimler kullanmaktan sakınmalıdır.

        11.   Kural: Tanım, duygusal terimlerle değil tarafsız terimlerle “neutre” yapılmalıdır: Ör.: “Portakal, en güzel meyvadır.” Böyle bir tanımda tarafsızlık yoktur ve ayırıcı temel nitelik belirtilmemiştir.