Z 

                    YAPISAL METÝN ANALÝZÝ

                                   Prof. Dr. Rýza FÝLÝZOK

    Semiyotikçinin yani iþaret bilimcinin temel amacý, metnin deðiþmeyen, gerçek yahut gizli, bilinmeyen anlamlarýný ortaya koymak deðildir. Semiyotik analiz yapanlar, metnin yazarýyla, yazýldýðý devirle, yazýlýþ sebepleriyle de ilgilenmez. Semiyotikçinin temel amacý, bir metinde söylenmiþ olanlarýn nasýl söylendiðini ortaya koymaktan ibarettir yani metni anlamlý kýlan unsurlarýn oluþturduðu iç düzeni kavramaktýr. Ýþaret bilimci, metinde sözü edilen nesnelerle de ilgilenmez, sadece metinde yer alan anlamlý elementler arasýndaki iliþkiyi kavramaya çalýþýr. Çünkü metnin anlamý dediðimiz þey, bu iliþkilerden doðan bir neticedir, bir etkidir (effet).

    Yapýsal metin analizinin kurucularýndan olan F. De Saussure ve L. Hjelmslev, anlam araþtýrmalarýna “Anlam, sadece “fark”tadýr ve “fark”ladýr.” prensibini getirdiler. Bir metnin elementleri, kendi aralarýndaki iliþki sonucunda anlam üretirler. Ancak, metinde, sadece  tahmin etme sistemi (système d’evaluation) ile farklýlýklar yapýsý (construction de différences) içinde yer alabilen elementler anlamlý, ayýrt edici element olarak kabul edilirler. Bu elementlerin oluþturduðu sistem ve yapýya muhtevanýn formu (forme du contenu) adý verilir. Muhtevanýn formunu araþtýran bir analiz, anlamýn formunu tasvir etmemize imkan verdiðinden yapýsal bir analizdir. Yapýsal bir analiz,  anlamý deðil anlamýn mimarisini araþtýrýr.

    Yapýsal dil bilimi, cümle analizini konu alýr, buna karþýlýk Semiyotik  analiz, bir anlatý analizi, bir metin analizidir (analyse du discours).

Semiyotik  analiz, temel olarak iki seviyede gerçekleþtirilir:

A)       Yüzeysel seviyede. Bu seviyeye Yüzey Yapýlarý (Les structures de surface) denir. Yüzeysel yapýda iki unsur bulunur:

● Tahkiye unsuru “hikâyeleþtirme unsuru” (composante narrative): Tahkiyeyi yaratan hallerin, olaylarýn diziliþi ve zincirleniþinden oluþur.

● Anlatý unsuru (composante discursive): Bir metinde figürlerin (figures) zincirleniþinden  ve bunlarýn yarattýðý anlam etkisinden (effets de sens) oluþur.

B) Derin seviyede. Bu seviyeye Derin Yapýlar  (Les structures profondes) denir.  Derin yapýda iki unsur bulunur:

      ● Bir iliþki aðý (réseau de relation): Elementlerin kendi aralarýndaki iliþkilerinden doðan anlam deðerlerinin sýnýflandýrýlmasýyla elde edilir.

      ● Bir iþ sistemi (système d’opération): Anlatýda bir deðerden bir diðerine geçiþi organize eder.

A) Yüzey Yapýlarý (Les structures de surface)

     1) Tahkiye (hikaye etme) unsuru (composante narrative)       

    Anlam, farklýlýklardan doðar. Nesneler arasýnda fark varsa anlam vardýr. Bundan dolayý semiyotik metin analizi, aslýnda, metindeki farklýlýklarýn keþfi (reconnaissance) ve tasviridir (description). Ancak, farklýlýklarýn nerede ve hangi elementler arasýnda aranacaðýnýn bilinmesi gerekir. Farklýlýklar, durgun mukayeselerde deðil, metnin  akýþý içinde aranmalýdýr. Mesela bir metinde bir kahramanýn deðiþimi incelenirken fark, bu kahramanýn deðiþik hallerinin art arda geliþinde ortaya çýkar. Bir metinde yer alan bir kahraman, belirli bir deðiþim gösterir. Fark, iþte bu deðiþimden doðar, bu deðiþim farký kavramamýzý saðlar. Bir anlatýnýn (récit)  anlamý, kahramanýn art arda gelen halleri arasýndaki farkýn yarattýðý farklýlýk etkisidir (effet de différance). Tahkiye unsurlarý seviyesinde düþünüldüðünde, bir metin, art arda gelen haller zincirinden ve bu haller arasýndaki dönüþümlerden oluþur. Meselâ masalýn kahramaný, fakir bir Keloðlan iken, zengin bir Keloðlan haline dönüþür. “Tahkiyevîlik” yani “hikâye etme hâli (narrativité) ” denilen olgu budur: Anlatýda anlam üretimini saðlayan  zincirleme hallere ve bunlarýn dönüþümü olgusuna “Tahkiyevilik” adý verilir. Hallerin, dönüþümlerin ve art arda geliþ içinde kavranabilen farklýlýklarýn tespitine “tahkiye analizi” (analyse narrative) denir. Her metinde tahkiye unsurlarý vardýr, bundan dolayý da tahkiye analizi her metne uygulanabilir. Asýl anlatýlar olarak kabul edilen hikâyeler (roman, tarih...) (récit), metinler içinde özel bir sýnýf oluþtururlar;  bu sýnýfýn diðer metinlerden farký, hal ve dönüþümlerin kiþileþtirilmiþ þahýs kadrolarýna baðlanmýþ olmasýdýr.

 Hal ve Dönüþüm

    Tahkiye analizi (analyse narrative) iþine tahkiye önermelerinin bulunmasý ile baþlanýr. Ancak bu iþin baþarýyla yapýlabilmesi için “Tahkiye önermesi”nin ne olduðunu açýklamamýz gereklidir:

Bir metin analiz edilirken bu metinde iki seviye göz önünde bulundurulur:

      a) Görünüþ seviyesi (le niveau de la manifestation): Bu, bir metni okurken karþýlaþtýðýmýz normal seviyedir. Bir metnin cümleleri  (phrases) bu seviyeye aittir. Okunan bir metni dinlediðimizde kulaðýmýza ve zihnimize ulaþan þey, metnin görünüþ seviyesidir.

     b) Ýnþa seviyesi (le niveau construit): Bu seviye, metni analiz eden tarafýndan araþtýrýlýr ve yine onun tarafýndan kurulur. Bu inþa, metni analiz eden tarafýndan yaratýlýr. Bu seviyede  tahkiye gramerine ait elementler bulunarak tanzim edilir.  “Hal” ve “dönüþüm” önermeleri (énoncés) bu seviyeye aittir.

     Görülüyor ki, bir metin, görünüþ seviyesinde cümlelerden,  kuruluþ seviyesinde önermelerden oluþur. Bu noktada “önerme” ile “cümle” arasýndaki farký açýklamamýz yararlý olacaktýr:  Metindeki her cümle önerme deðildir, sadece “hal” ve “dönüþüm” ifadeleri birer önerme oluþturur: Bundan dolayý, tahkiye analizi yapýlacaðý zaman iþe “hal” ve “dönüþüm” önermelerinin tespitiyle baþlamak gerekir. Bir metinde “hal” önermeleri, “olmak” fiiliyle, “dönüþüm” önermeleri, “yapmak” fiiliyle yahut bu fiillerin yerini alabilecek diðer fiillerle ifade edilir.  “Mehmet üzgündür.” bir hal önermesi, “Mehmet bir saray yaptý.” Bir dönüþüm önermesidir. Bir metnin tahkiye analizini yapmak demek, metindeki olmak ve yapmak önermelerini yani hal ve dönüþüm önermelerini tespit etmek ve bunlarý tanzim etmek demektir. Böylece metnin inþa seviyesi elde edilmiþ olur.

      Hal Önermeleri

     Hal önermeleri, özne ile nesne arasýndaki iliþkiyi ifade eden önermelerdir. [Özne ile nesnenin iliþkisi (Ö-N) formülüyle gösterilecektir.] Ancak burada sözü edilen özne (Ö) ve nesne (N) gramer öðeleri deðildir, metindeki temel rol (actant)  daðýlýmýnýn unsurlarýdýr: Bir metinde, daha sonra açýklanacaðý gibi temel altý “rol” vardýr. Bu altý rolden  (actant) ikisi özne ve nesnedir.

     Örn.: Bir halk masalýmýzda Keloðlan, sihirli bir sofra ele geçirir. Daha sonra bu sihirli sofrayý çaldýrýr.

Bu masalda Keloðlan özne, sihirli sofra nesnedir. Keloðlan ile sihirli sofra arasýnda iki sadece iki türlü “hal” iliþkisi bulunduðunu söyleyebiliriz: Keloðlan birinci halde bu nesneye yaklaþmýþ (yaklaþma), ikinci halde ise uzaklaþmýþtýr (uzaklaþma).

      Buradan þu sonuca varacaðýz: Bir metinde sadece iki tip hal önermesi bulunur:

      1) Uzaklýk bildiren hal önermeleri: Bir öznenin (Ö), bir nesneden (N) ayrý olduðunu ifade eden önermelerdir. “V” iþaretini uzaklaþmayý ifade etmek için kullanýrsak uzaklýk bildiren hal önermelerini þu formülle gösterebiliriz:

      ( Ö V N )

       2) Yakýnlýk bildiren hal önermeleri:   Bir öznenin (Ö), bir  nesneye (N) yakýnlýðýný ifade eden önermelerdir. “Λ”  iþaretini yakýnlýðý ifade etmek için kullanýrsak yakýnlýk bildiren hal önermelerini þu formülle gösterebiliriz:

    ( Ö Λ N )

      Dönüþüm (Transformation) Önermeleri:

     Dönüþüm, bir “hal”den baþka bir “hal”e geçiþtir. Bu önermeleri hal önermelerinden ayýrmak gerekir. Bir metinde sadece iki tip dönüþüm vardýr:

      1) Yakýnlaþma dönüþümü : Bu durumda, hikâyedeki özne, ayrýlýk halinden ( Ö V N ) yakýnlýk haline ( Ö Λ N ) ulaþýr. “ž” iþaretini bir halden diðer hale geçiþi ifade etmek için kullanýrsak yakýnlaþma dönüþümünü þu formülle gösterebiliriz:

             ( Ö V  N ) ž ( Ö Λ N )

Örn.: Masalýn baþýnda padiþahýn sihirli bir kýlýcý yoktur. Masalýn sonunda sihirli bir kýlýca ulaþýr. Burada padiþah özne, kýlýç nesnedir. Bu olayýn dönüþüm önermesi þöyle yazýlacaktýr:   

            ( Ö V  N ) ž ( Ö Λ N )

     2) Uzaklaþma dönüþümü: Yakýnlaþma dönüþümünün tam tersidir: Bu durumda, hikâyedeki özne, yakýnlaþma halinden ( Ö Λ N ) uzaklaþma haline  ( Ö V N )  ulaþýr. “ž” iþaretini bir halden diðer hale geçiþi ifade etmek için kullanýrsak uzaklaþma dönüþümünü þu formülle gösterebiliriz:

             ( Ö Λ N )  ž ( Ö V N )

   Metin analizi yapýlýrken “yapmak” bildiren bütün önermelerin yakýnlaþma önermeleri ve uzaklaþma önermeleri olarak sýnýflandýrýlmasý gerekir.

        Tahkiye Programý (TP) (Programme Narratif)

        Bir anlatý, temel olarak, ya bir yakýnlaþma ya da bir uzaklaþma dönüþümünün hikâyesidir. Kahraman yaptýðý iþler sonucunda bir deðer nesnesine ya yaklaþacak, ya da ondan uzaklaþacaktýr yani bir halden diðer bir hale geçecektir, meselâ fakirse zengin olacak, zenginse fakir olacaktýr. Bu geçiþi saðlayan faaliyete iþ (performance) adý verilir. Baþka bir ifadeyle bir hal dönüþümünü saðlayan faaliyetler bütünlüðüne iþ denir. Bu iþi yapan özneye de yapýcý özne (sujet operateur) denir. (Yapýcý özne, bir þahýs deðil, bir roldür, birkaç þahýs ayný rolü üstlenebilir, yahut ayný iþi yapabilir.)

     Tahkiye analizinde iki tip özne vardýr:

     - Hal öznesi: Nesne ile uzaklaþma yahut yakýnlaþma iliþkisi içinde olan öznedir. (Ö-N) iliþkisi, hal önermesi olarak tespit edilir.

     -Yapýcý özne: Ýþi yapan öznedir. Yapýcý özne ile yapýlan iþ iliþkisini formülleþtiren önermelere yapma önermeleri denir.

Tahkiye dönüþümünün genel formülünü þöylece gösterebiliriz: (Formülde Y,  “yapmak”ý; altý çizgili ok iþareti, yapma önermesini göstermektedir.)

            Y (Ö) → [    ( Ö V N ) ž ( Ö Λ N ) ]

        Bu formül, genel tahkiye programý adýný alýr. Özne ve nesnenin iliþkileriyle  bu iliþkilerin dönüþümünü ifade eden dizilere tahkiye programý (TP) denir.

         Güç (competance) :

       “Güç”, yapýcý öznenin dönüþümü gerçekleþtirebilmek için iþi yapabilme yetkinliðini kazanmasýdýr. Yapýcý öznenin “güç”ü dört element içerir, yani dört safhalý olabilir: Bunlar, yapma zorunluluðu (devoir-faire), yapmayý isteme (vouloir-faire), yapabilme (pouvoir-faire) ve yapmayý bilmedir (savoir-faire). Yapýcý öznenin iþi yapabilmesi için bu güç elementlerinden bazýlarýna sahip olmasý gerekir. Anlatýda, bazen yapýcý öznenin  güç kazanmasý hikâye edilir. Böyle bir durumda “güç”, bir “nesne” olarak karþýmýza çýkar, bu nesne, özneye yakýnlýk yahut uzaklýk halinde olabilir.

       Tahkiye analizinde iki tip nesne ile karþýlaþýlýr. Bu iki tip nesnenin birbirinden ayýrt edilmesi gerekir: Bu nesnelerden birincisi, dönüþümün temel nesnesidir, öznenin peþinde olduðu temel deðerdir. Bundan dolayý bu nesneye “deðer-nesne”  (objet-valeur) denir. Ýkincisi, “iþ”i gerçekleþtirmek için gerekli olan “güç”ü kazanmasýný saðlayacak elementtir. Bundan dolayý  bu nesneye “kip nesnesi” (objet-modal) denir. (Bu nesneye “kip” nesnesi  denilmesinin sebebi, “yapmak” gücünün “yapma zorunluluðu (devoir-faire), yapmayý isteme (vouloir-faire), yapabilme (pouvoir-faire) ve yapmayý bilme (savoir-faire)” olarak ifade ettiðimiz dört kipe baðlý olarak kazanýlmasýndandýr.)

          Bu iki tip nesne, iki tip dönüþüm olduðunu gösterir: Temel iþ, hal öznesinin deðer nesnesi ile iliþkisini dönüþüme uðratýr. Kipsel iþ, özne ile kip nesnesinin iliþkisini dönüþüme uðratýr. Bir anlatýda gücün kazanýlmasý, temel programa baðlý bir tahkiye programý olarak yer alabildiði gibi, anlatýnýn bütününü de kaplayabilir.

      Tahkiyevî yapý (la structure narrative),  temel iþin (performance) çevresinde kurulur. Anlatýnýn dönüþümleri bu temel iþin etrafýnda düðümlenir. Bu merkezî eksenin etrafýnda anlatýnýn mantýkî bir modeli kurulmaya çalýþýlýr. Her temel iþ etrafýnda þöyle bir tablo ile gösterilebilecek bir tahkiye diziliþi (séquence narrative) vardýr:

YÖNLENDÝRME Manipulation			TAKDÝR Sanction
	GÜÇ Competance	ÝÞ, ÝCRA Performance

         Her anlatýda yapýlacak bir iþ ve bu iþi yapan bir özne ( sujet opérateur) vardýr. Bu öznenin iþi  gerçekleþtirebilmesi için bir güce sahip olmasý gerekir. Ayrýca öznenin bu iþi yapmasý için yönlendirilmesi lâzýmdýr. Nihayet yapýlan iþin takdir edilmesi, yani mükafatlandýrýlmasý yahut cezalandýrýlmasý gerekir. Bu diziye tahkiye dizisi (séquence narrative) adý verilir.

     Bir tahkiye dizisi bu dört safhanýn mantýkî bir tarzda diziliþinden oluþur.

 Ancak bir anlatýda bu safhalarýn hepsi bulunmayabilir; her zaman karþýmýza bu sýrada da çýkmayabilir. Tahkiye dizisi, metnin gizli semiyotik organizasyonunu açýklamak için analizci tarafýndan kurulmuþ ve ön varsayýmsal bir yapýdýr.

Tahkiye programýný tespit ederken  metinde ortaya çýkan iþ hiyerarþisine, çeþitli hareket seviyeleri farklýlýðýna dikkat etmek gerekir. Metinde temel bir program ve bu programa baðlý yardýmcý programlar bulunabilir. Bunlara ait unsurlarý doðru tespit etmek ve birbirine karýþtýrmamak gerekir. Bir diziyi “séquence” doðru tespit etmenin en kolay yolu, diziyi  “iþ”ten yola çýkarak belirlemektir.

Semiyotiðin temel bir prensibi vardýr: Her element, anlamýný bütünlüðün (sistem yahut yapý) içindeki yerinden alýr. Global olan, mahallî yani yerel (local) olaný belirler. Semiotik analiz, elementlerin anlamýný tayin eden global bütünlüðün bir modelini kurmaktan ibarettir. Hem tahkiye dizilerinde, hem anlatýnýn bütünlüðünde bulunan  bütün elementler (aktörler, nesneler, hareketler) bu global þemalaþtýrma içinde yer almalýdýr. Bu global þemalaþtýrma, elementlerin tahkiyenin bütünlüðü içinde hangi fonksiyonlarý (role)  yüklendiklerini yani anlamlarýnýn ne olduðunu söyleyebilmemizi saðlayacaktýr.

Þahýslar ile rolü birbirine karýþtýrmamak gerekir: Bir þahýs birçok rol üstlenebilir; bir rol birçok þahýs tarafýndan gerçekleþtirilebilir. Tahkiyenin bütünlüðünü, baðlamlýlýðýný saðlayan rollerin eklemliliðidir (articulation).

Tahkiye önermelerini ifade etmek için, gözlem verilerini ve okumayý aydýnlatýp netleþtirdiði ölçüde  semiyotik çevriyazýdan yararlanýlabilir. (Ancak bu yöntemi, düþünmeden otomatik bir biçimde kullanmamak gerekir) Tahkiyedeki bir hal dönüþümü (transformation d’état), þöyle bir önerme halinde gösterilebilir:

F(ÝÖ) =>   (Ö U N) ---->  (N ∩ Ö)

Burada:

 ÝÖ = Ýþi yapan öznenin rolünü göstermektedir.

Ö   = Hal öznesinin rolünü göstermektedir.

N   = Nesnenin rolünü göstermektedir.

U ve ∩ = Özne ile deðer nesnesi arasýndaki ayrýlma (disjonction) ve birleþmeyi (conjonction) göstermektedir.

Her tahkiye önermesi bu tip bir çevriyazýyla ifade edilebilir. Bu formüller, elementler arasýndaki (Özneler, nesneler, aralarýndaki iliþkiler) mukayese noktalarýný bulmakta  ve tahkiyenin bütünlüðü içindeki yerlerini tespit etmekte yararlýdýr. Ancak bir metni semiotik olarak okumanýn onu formülleþtirmek olduðu sanýlmamalýdýr. Amaç, formüllere ulaþmak deðildir, aksine formüller yardýmýyla metni kavramaktýr.

Tahkiye dönüþümlerinde aktörlerin katýlan (actant) olarak rolleri yani görevleri (fonction) þunlardýr:

a) Gönderici (Destinateur): Tahkiyedeki dönüþümü o baþlatýr ve dönüþüm onun adýna yapýlýr.  Takip edilecek programýn baþlatýcýsýdýr ve “deðer”leri ilân eden, ortaya koyandýr.  Gönderici,  hikâyenin iki safhasýnda ortaya çýkar:  1) Gönderici, yönlendirme safhasýnda, birisine (yapan özne-Sujet Opérateur)  birisi için ( durum öznesi- sujet d’etat) bir þey  (iþ) yaptýrýr. Bir program ilân eder ve ortaya bir deðer sistemi koyar 2) Gönderici, takdir (sanction) safhasýnda, gerçekleþtirilen iþi (performance)  deðer sistemine göre deðerlendirir ve yorumlar. Mesaj nesnesini (Objet Message) yapan özneye verir (Yapan öznenin tanýnmasý).

b) Yapan Özne (Sujet Opérateur ou Sujet  du Faire) dönüþümü gerçekleþtirendir. Durum Öznesi (Sujet d’Etat), dönüþümden yararlanandýr yani dönüþüm onun için ve onun hakkýnda yapýlmýþtýr.

       Ýþ faaliyeti, daima özne ile nesne arasýndaki bir iliþkiye dayanýr. Bu iliþki (Ö→ N) ve bu iliþkinin mümkün olan dönüþümleri, klasik semiyotikte tahkiye düzeninin temel çatýsýný oluþturur. Tahkiyenin elementlerini tespit etmek için dönüþüme uðrayan nesnelerin statüsünü (yani iliþkilerini) yakýndan incelemek gerekir: Bir özne ile iliþki (yakýnlaþma, uzaklaþma) halinde olan “katýlan” (yani aktan), “nesne” adýný alýr: (Ö→N). Nesne, bir metinde maddi bir element olarak (ör. kýlýç), bir þahýs olarak (ör. bir prenses) yahut soyut bir varlýk olarak (ör. hürriyet) ortaya çýkabilir. Burada önemli olan nesne ile özne arasýnda bir iliþkinin (relation) bulunmasýdýr ve bu nesneye yüklenilen deðerdir (valeur). Bu nesne, bir Deðer-Nesne (Objet-Valeur) rolü oynayabilir,  bu durumda, peþine düþülen temel nesnedir (ör. /kurtuluþ/, /zenginlik/...). Bu nesne, bir Kip-Nesne (Objet-Modal) rolü oynayabilir, bu durumda, görevin gerçekleþtirilmesi için gerekli olan nesnedir. (Nesne, yapma gücüne (pouvoir-faire) yahut yapma bilgisine (savoir-faire) ulaþtýrýr). Bu nesne, bir Mesaj-Nesne (Objet-Message) rolü oynayabilir, bu durumda nesne bir iþaret (signe) olarak görev yapar ve öznenin tanýnmasýný saðlar. Masallarda yüzük, alýna sürülen kan, taç gibi nesneler, mesaj-nesnedirler. Bunlar tahkiyenin takdir bölümünde yapan öznenin yahut iþ gören öznenin (Sujet Opérateur) tanýnmasýný saðlar. Analiz sýrasýnda nesnelerin bu fonksiyonlarýný karýþtýrmamak gerekir.

Not: Yazýnýn her türlü yayýn, çoðaltma vb. hakký mahfuzdur.