METİN ANALİZİ AÇISINDAN KELİMELER

Rıza Filizok

                  METİN ANALİZİ AÇISINDAN  KELİMELER 

1. En küçük sözlük birimi:

Gramerin en küçük birimi cümledir, gramer cümleyi,  cümle tiplerini, cümleyi oluşturan öğeleri inceler. Sözlüğün temel birimi ise kelimedir. Günlük dilde yazılı bir metinde iki beyaz alan arasında kalan grafik birliğine kelime diyoruz. Ancak sözlüksel birimler (unité lexicale) her zaman bu şekilde tanımlanabilecek grafik kelime değildir. İki sözlüksel birim, gerçekte bir sözlük birimi (unité de vocabulaire) yaratabilir: Ör.: kalkan balığı. Birkaç grafik kelime birleşip bir anlam birimi oluşturduğunda, yazı dilinde bu birim, bir birleştirme çizgisiyle birbirine bağlı yazılır: Ural-Altay. Budan dolayı grafik kelime ile temel bir birim olan sözlüksel birimi birbirinden ayırmak gerekir.

2. Kelime Tipleri: Basit, türemiş ve birleşik:

§         Basit kelimeler: Daha küçük anlamlı birimlere ayrılamayan kelimeldir: Göz, deniz.

§         Türemiş kelimeler: Basit kelimelere eklerin ilâvesiyle elde edilmiş kelimelerdir: Göz-lük.

§         Birleşik kelimeler: İki kelimenin birleşmesinden doğan birim, yeni bir anlama geliyorsa bu kelime birleşiktir: hanımeli.

Grafik kelimelerden daha büyük birimler: Bu tip sözlüksel birimleri ifade eden terimlerimiz yoktur. Bunların başlıcaları şunlardır:

§          Birleşmiş kelimeler : Kızıl Ordu

§          Fiil grupları: “Selam vermek”  sözü “selamlamak”la eş anlamlıdır.

§         Gramatikal deyimler: “ Denilebilir ki...”

3- Kelimenin Çeşitli Anlamları:

v      Çok anlamlılık: Aynı sese sahip kelimelerin birden çok anlamının olmasıdır. Meselâ “olmak” fiili çok anlamlı bir kelimedir.

v      Anlam alanı (champ sémantique) : Bir kelimenin anlam farlılıklarının bütününü ifade eder. “Kilo kaybetmek, hayatını kaybetmek, para kaybetmek, itibar kaybetmek, şuurunu kaybetmek, yolunu kaybetmek, güvenini kaybetmek, kan kaybetmek, zaman kaybetmek....” sözleri bir anlam alanı oluşturur.

v      Mecazî anlam (le sens figuré): Bir kelimenin hakikî anlamı dışında kazandığı anlamlara mecazî anlam denir. Bu, bir kelimenin çok anlamlılığının özel bir halidir. Kelimeler, mecaz, istiare gibi edebî sanatlarla mecazî anlamlar kazanır. 

q       Çok anlamlılığın yarattığı üslup zenginlikleri:

Yazarlar edebî eserlerini yaratırken , anlam zenginliği elde etmek, beklenmedik etkiler yaratmak, yazılarının değişik yorumlara açık olmasını sağlamak için çok anlamlılıktan yararlanır.

4. Temel Anlam ve Yan anlam:

·         Temel Anlam (la dénotation): Kelimenin ilk anlamıdır. Bir sözlükte bulunan ilk anlamıdır. Kelimenin temel anlamı, o kelimenin tanımıyla örtüşür. Bu, kelimenin objektif anlamıdır.

·         Yan anlam (la connotation): Yan anlam  temel anlama ilâve edilmiş ikinci anlamdır. Kelimenin ikinci anlamıdır. Yan anlam, tesâdüfî bir anlamdır, kontekse, dil seviyesine, eğitime, kültürel birikime, konuşan ve dinleyenin durumuna bağlıdır. Bundan dolayı yan anlam, kelimenin kazandığı kapalı, zımnî (dolaylı, implicite) bir anlamdır. Bundan dolayı bir kelimenin yan anlamlarını tüketici bir tarzda belirlemek imkânsızdır. Meselâ “kedi” yahut “göz” kelimesinin yan anlamları, dinleyene, kültüre, yaşa, eğitime göre değişecektir.

ü      Yan anlam tipleri şunlardır:

·         Temel anlamlı  ve yan anlamlı metinler:

- Temel anlamlı metinler, mümkün olan en tarafsız (neutre) bildirişimi sağlar. İş yazışmalarında, resmî yazışmalarda, bilimde, makalelerde kelimeler genellikle temel anlamında kullanılır.

- Yan anlamla  genellikle edebî metinlerde karşılaşılır. Edebî metinlerin anlam zenginliğini yaratan unsurlar, bu metinlerin yan anlamlarıdır. Yazar, edebî metinlerde kelimelere bu yolla yeni anlamlar yükler.

- Okuyucu da bir metne kendine özgü yan anlamlar ilâve eder. Metne kendine has deneyimlerini ekler, diğer okumalarından gelen anlamları yükler.

         5. Kelime Şebekeleri:

        1.Kelime alanı:

             Aynı gerçeklik alanını ifade eden kelime kümesine kelime alanı (champ lexical) denir. Eş anlamlı kelimeler, aynı kelime ailesine,  aynı alana ait kelimeler, aynı kavramı ifade eden kelimeler ortak birer noktaya sahiptir ve bundan dolayı birer kelime alanı oluştururlar.

              Örnek: Savaş kelimesinin kelime alanı:

- eşanlamlılar: Savaş, harb, muharebe, cenk…

- aynı kelime ailesine ait kelimeler: göz, gözcü, gözlem, gözlük…

- aynı alana ait kelimeler: asker, tüfek, top, ordu, subay, komutan…

- aynı kavramı (notion)  ifade eden kelimeler: öfke, kızgınlık…

             Belli başlı kelime alanlarını tespit etmek için bir eserin yahut bir metnin kelimelerini gözlemlemek, edebî analiz işinin önemli bir bölümünü oluşturur. Bir metinde kelime alanlarının tespiti :

-metnin kelime salkımlarını (cohesion) kavramamıza

-temleri yahut önemli temleri fark etmemize

yardımcı olur.

            Kelime alanlarının birleşimi:

            Çok zaman, bir metinde birçok kelime alanı iç içe yer alır. Bazen de metnin aynı anlam seviyesine ait olmayan kelime alanlarının kesiştikleri görülür. Bir kelime alanı, metnin temini belirlerken bir diğer kelime alanı teşbih yahut istiare ile ilgili olabilir.

Örnek:

           Yıl on iki ay bu ışk güli od  içinde bitüp durur

           Yanduğumca artar kokum devrüm geçüp solmaz benüm.

                                                                 (Yunus Emre)

           Yunus, bu beyitte aşkını güle benzetiyor. Sonra bu istiareyi uzatıyor, zincirleme bir istiare haline getiriyor. “Gül, koku, solmak” kelimeleri istiareye bağlı bir kelime alanı oluşturuyor. Divan edebiyatındaki tenasüp sanatı bir kelime alanı sanatıdır.

           2.Sık karşılaşılan büyük kelime salkımları (réseaux lexicaux) :

              Metinlerde sık sık birbirleriyle ilişkili kelimelerin oluşturduğu kelime salkımları ile karşılaşırız. Bir metni anlamak, yorumlamak için, metindeki bu kelime salkım yahut salkımlarını bulmak gerekir. Bunlar, yazarın amacını, duygularını tespit etmemize yardımcı olurlar.

Bir metinde belli temler etrafında belli kelime alanları ortaya çıkar. Başlıcaları şunlardır:

                 3. Diğer kelime kümelenmeleri:

                     Bir metinde somut, soyut,  duygusal, yönlendirici (l'appréciatif) kelimeler, birer kelime şebekesi oluşturabilir:

·         Somut kelimeler: Duyularla algılanabilen ve maddî dünyaya ait olan şeyleri ifade eden kelimelerdir. Somut bir kelime ağına sahip bir metin, duyumları (ihsas/sensation), tabiatı, nesneleri yahut hareketleri ifade eden bir metindir. Somut kelimelerin tespiti, metnin tipini belirlememize yardımcı olur. Bir metinde somut kelimelerin sık kullanılması, metnin bir tasvir metni (descriptif) yahut bir hikaye etme metni (narratif) olduğuna işaret eder.

·         Soyut kelimeler: Algılanabilir dünyanın dışında olan ve düşünce ile kavranabilen şeyleri ifade eden kelimelerdir. Soyut kelimeler, düşünceyi, ahlakı, felsefî fikirleri dile getirir. Meselâ “Fikir, şeref, adalet” kelimeleri soyut kelimelerdir. Bir fikri savunan eserlerde, ispatlama, ikna yazılarında (argumentatif), deneme yazılarında, düşünce yazılarında soyut kelimeler kullanılır. Metni analiz ederken soyut ve somut kelimelerin tespiti,  bu kelimeler kendilerine has alanın dışında kullanıldıklarında oldukça yararlı sonuçlar vermektedir.

·         Duygusal kelimeler: Bunlar, duyguları, heyecanları, psikolojik halleri  ifade eden kelimelerdir. Örnekler: Aşk, yürek, acı, ıstırap, hüzün... kelimeleri duygusal kelimeler kümesinin elemanlarıdır. Bir metnin aslî tonunu (tonalité dominante) tespit edebilmek için metinde bu tip kelimelerin araştırılması gerekir: Bu kelimelerin sık kullanıldığı bir metin mesela “lirik” bir tondadır. Ayrıca bu tonun nüansları da tespit edilebilir: Metindeki lirizm, “melankolik” yahut  “coşkun” bir lirizm olabilir. Bir metinde bu tip kelimelerin bulunmaması yahut çok az bulunması metni yorumlamamızda bize bazı hipotezler ileri sürme imkanını verir.

·         Yönlendirici kelimeler: Bazı kelimeler, bir değer hükmü, bir duygu, bir hissîlik (subjettivité) yansıtırlar; bu kelimelere yönlendirici kelimeler diyebiliriz. Yönlendirmeler olumsuz olabilir: Bunlar aşağılayıcı, küçümseyici (péjoratif) kelimelerdir. Yönlendirmeler olumlu olabilir: Bunlar yüceltici (mélioratif) kelimelerdir. Bu kelimelerin tespiti, yazarın konu karşısında aldığı hissî tavrın niteliğini ve konuya olan mesafesini tespit etmemizi sağlar. Aşağılayıcı yahut yüceltici bir değeri olmayan kelimeler, yan anlamlarından yararlanılarak yönlendirici bir kelime olarak kullanılabilirler: Aslında yansız olan “Tavşan” kelimesi, kültürel ve sosyal çağrışımlarına bağlı olarak yüceltici ve aşağılayıcı bir kelime gibi kullanılabilir. Mesela “O bir tavşandır.” diyerek birisinin ürkek olduğu ifade edilebilir. Bir metindeki yönlendirici kelimelerin bulunması, yazarın tercihlerini (les choix de l'écrivain ) yakalamamıza, yazarın tuttuğu tarafı anlamamıza imkân verir. Öğretici (didactique) yahut ispatlayıcı (argumentatif) bir metinde yüceltici ve aşağılayıcı kelimelerin oluşturduğu karşıtlığın tespiti (opposition) yazarın savunduğu yahut reddettiği tezlerin neler olduğunu bize gösterir.

6. Kelime Salkımlarının Analizi:

— Ard arda gelen Kelime salkımları : Bunlar, metnin tematik ilerleyişinin habercileridir: Her kelime salkımı temanın ilerleyişini, şahısların ve hallerin dönüşümlerini gösterir. Bir kelime salkımından diğerine geçişler, metnin önemli bir anını haber verir.

— Kelime salkımlarının çağrışımları : Bunlar, bize yazarın hayal dünyası, şahsî görüşleri (vision) hakkında önemli ip uçları verirler. Yazar, imajlar üzerinde oynayarak farklı iki dünyayı birbirine yaklaştırabilir.

         — Karşıt (Opposé) Kelime salkımları: Bunlar, bir atmosfer, bir gerilim yaratarak metinde yer alacak  bir mücadeleyi, bir savaşı önceden haber verirler. Karşıtlıklar üzerinde oynanarak bazen şiirsel bir etki yaratılır.